Teksten - Op pad met Hertog Jan

Op pad met Hertog Jan

( Gepubliceerd in De Brug, augustus 2014)

Inleiding

Waar waren we gebleven ? O ja, bij het feit dat we het geluk hebben niet al te ver van de Nederlands-Belgische grens te wonen en dus wel eens een ritje naar de overkant kunnen maken om daar een paar biertjes te kopen.

Wel, dat ritje valt inderdaad reuze mee: met de fiets rijd je vanaf Sint-Niklaas bijna onafgebroken rechtdoor langs wat vroeger een spoorlijn was, maar nu een fietspad, tot je in De Klinge (Vlaanderen) / Clinge (Nederland) het zuiden voor het noorden inwisselt. Alleen het kopen van die biertjes was een stuk minder. We hadden niet de moeite gedaan vooraf even op te zoeken waar we gespecialiseerde drankenhandels vonden en moesten ons dus wenden tot de lokale supermarkten. En die bleken vooral … Belgische bieren in huis te hebben. Na een bezoek aan drie warenhuizen waren we gelukkig toch in het bezit van een zevental “speciaalbieren”: de intussen ook in Vlaanderen alom bekende tripel van La Trappe, een tweetal van Grolsch, en zowaar vier bieren van Hertog Jan. In afwachting van onze volgende oversteek en omdat we zélfs de pils van Hertog Jan niet slecht vonden toen we die tijden geleden voor het eerst dronken, openen we deze serie dus met de “speciallekes” van deze … Limburgse brouwerij.

Hertog Jan I van Brabant

Waarom eigenlijk dat beletselteken voor “Limburgse brouwerij” ? Omdat de hertog Jan waarnaar het bier vernoemd wordt uiteraard hertog Jan I van Brabant is. Van Brabant, inderdaad. Geboren in het Vlaams-Brabantse Leuven ergens in de periode 1252-1254 huwde deze hertog in 1269 Margaretha, een dochter van de Franse koning Lodewijk IX. Nadat deze Margaretha een goed jaar later overleed in het kraambed, zocht hertog Jan het geluk wat dichter bij huis en huwde in 1273 een andere Margaretha: de eerstgeboren dochter van de Vlaamse graaf Gwijde van Dampierre, die uiteraard het bekendst is vanwege zijn aanhoudende problemen met de kleinzoon van Jans eerste schoonvader, die uiteindelijk zouden leiden tot Vlaanderens meest gedenkwaardige oorlogsfeit, de Guldensporenslag. Maar Jan I was behalve vader van vier erkende kinderen en een hele reeks bastaarden ook een krachtig heerser, die er in slaagde de Brabantse invloed tussen Maas en Rijn zodanig te versterken dat hij uiteindelijk ook het toenmalige hertogdom Limburg in handen kreeg.

Dat laatste ging niet zonder slag of stoot, al had hertog Jan zich dat wel zo gewenst. Toen Irmgard van Limburg, dochter van Walram IV van Limburg, namelijk kinderloos kwam te overlijden, kócht Jan het opvolgingsrecht als hertog van Limburg immers van één van haar erfgenamen. Dit was echter niet naar de zin van Reinoud I, echtgenoot van de overledene en vanaf 1286 echtgenoot van Margaretha van Vlaanderen, dochter uit het tweede huwelijk van Gwijde van Dampierre. Na jarenlange intrafamiliale schermutselingen (Reinoud I en Jan I waren immers halfzwagers van mekaar) en het daarmee weer in een bijzonder actief stadium treden van de al lang bestaande vijandelijkheden tussen Brabant en Gelre (Gelderland – Reinoud I was de zoon van Otto II, graaf van Gelderland) kwam het dan ook tot de grote botsing: de slag bij Woeringen (nu een stadsdeel van het Duitse Keulen) op 5 juni 1288. Daar stonden aan de ene kant Jan I met 1500 ridders gesteund door Arnold V van Loon (een leenman van Gwijde van Dampierre die overigens in 1302 een omweg maakte langs Jan II, de zoon van Jan I, om er niét bij te zijn in de Kortrijkse beemden) en burgers van de vrije rijksstad Keulen, aan de andere kant de troepen van de Luxemburgers, Geldersen, de aartsbisschop van Keulen, Siegfried van Westerburg en Limburgers met zo’n 2200 ridders. Ondanks het feit dat ze tegen een nogal duidelijke overmacht stonden, wonnen de Brabanders het pleit in de veldslag die een dag zou duren (ze verloren daarbij slechts 40 ridders tegenover 1100 aan de andere kant) en werd Limburg voor 500 jaar bij Brabant gevoegd, al zou de opvolgingsstrijd pas definitief eindigen in 1289, toen Filips IV “de Schone”, koning van Frankrijk, door bemiddeling Limburg wettelijk in het bezit van hertog Jan I stelde.

Maar hertog Jan was ook een levensgenieter en, naar verluidt, een minnezanger (onder andere het Middelnederlandse “Eens meien morgens vroege” wordt aan hem toegeschreven, lied waarvan het refrein “Harba lorifa, harba harba lorifa, harba lorifa” nog bewaard wordt in het bekende lied “Van Hertog Jan”, geschreven en op muziek gezet in 1947 door de Noord-Brabantse priesters Beex en van der Putt). En hoewel hij door zijn liefde voor jachtpartijen en riddertoernooien om het leven kwam (hij verongelukte in een toernooi in Bar-le-Duc, nu Frankrijk, toen nog hertogdom Lotharingen, deel van het Heilige Roomse Rijk) is het dus niet onlogisch dat de naam van de hertog, die overigens begraven werd in de Brusselse Minderbroederskerk, verbonden werd aan dit Limburgse bier.

Zo heette het echter niet van bij het begin. Daarvoor moest eerst een … Brabantse brouwerij in het spel komen.

Geschiedenis van de brouwerij

Op 2 maart 1915 richtten vier bevriende brouwers (Leopold Haffmans van Brouwerij de Roobeek, Geerard van Dijk van Brouwerij de Oranjeboom, August Schraven van Brouwerij het Anker, en Gerard van Soest) de Stoombierbrouwerij de Vriendenkring op te Arcen, gelegen aan de Maas en nu deel van Venlo. Ze brouwen er een bier van ondergisting of lage gisting (een manier van gisten waarbij lage temperaturen gebruikt worden, die langer duurt dan de toen gebruikelijke techniek van bovengisting, maar minder vatbaar is voor bacteriën, en als bekendste product pils oplevert) dat onder de naam VK bier (VK staat uiteraard voor “Vriendenkring”) de markt op gaat.

De brouwerij komt zwaar gehavend uit de Tweede Wereldoorlog (de Duitsers gebruiken het stevige gebouw als lokaal hoofdkwartier en de Geallieerden richten bij beschietingen ervan zware schade aan – kogelgaten zijn er nog steeds te zien) en de crisis en ondermaatse bierafzet brengt de brouwerij, ondanks het feit dat in 1945 begonnen wordt met de wederopbouw, in financiële problemen. In 1949 besluit de Vriendenkring alle aandelen te verkopen aan Bierbrouwerij de Drie Hoefijzers uit het Noord-Brabantse Breda. Die besluit de brouwerij en het merk VK Bier te laten bestaan en moderniseert in 1956 gebouwen en installaties.

In 1968 komt Brouwerij de Drie Hoefijzers echter op haar beurt in financiële problemen en wordt overgenomen door de Engelse Allied Breweries Limited. Deze groep besluit in oktober 1980 de brouwerij in Arcen en de bottelarij in Helmond (Noord-Brabant) te sluiten. Toon van de Reek, werkzaam in die bottelarij, en een tweetal vennoten zien dat niet zitten en besluiten de brouwerij in Arcen zélf verder te exploiteren. In 1981 wordt Stoombierbrouwerij de Vriendenkring herboren als Arcense Stoombierbrouwerij. Er wordt ditmaal gekozen voor bieren van hoge gisting ofte bovengisting. De pils wordt dus aan de kant gezet, maar reeds in 1986 worden de brouwers voor hun speciaalbieren beloond met een aantal gouden medailles.

Helaas, de geschiedenis herhaalt zich: op 29 oktober 1992 wordt de Arcense Bierbrouwerij weer overgekocht. Dit keer door de Verenigde Bierbrouwerijen uit, jawel, Breda-Rotterdam. In 1993 treedt de Maas buiten haar oevers. De schade in de brouwerij is echter snel hersteld en van de nood wordt een deugd gemaakt: er worden lagerkelders gebouwd, waardoor behalve speciaalbieren ook weer bieren van lage gisting kunnen worden gebrouwen, wat dan ook gebeurt.

De ene overname is nog maar net verwerkt of er komt al een andere aan: in 1995 wordt de brouwerij overgenomen door Interbrew Nederland (tegenwoordig onderdeel van AB Inbev) en drie jaar later krijgt de brouwerij uiteindelijk de naam waaronder ze nu bekend staat, Hertog Jan Brouwerij.

Tussen haakjes

Hertog Jan I van Brabant wordt trouwens wel vaker betrokken bij de productie van gerstenat. De hertog zou namelijk ook aangeduid zijn als Jan Primus (Jan de eerste, dus) en Primus is sinds 1975 (voorheen heette het Super 8) ook de naam van de pils die gebrouwen wordt door Brouwerij Haacht in het Vlaams-Brabantse Boortmeerbeek. Het logo van de pils in kwestie draagt zijn afbeelding te paard. En om de cirkel rond te maken: Brouwerij De Leeuw uit Valkenburg in Nederlands Limburg is sinds 2006 in handen van Brouwerij Haacht.

Wie welk bier brouwde, zou Jan Primus wellicht worst geweest zijn. Misschien was hij immers wel, zoals de Brabantse volkslegenden vertellen, die gulle en goedlachse vorst die in het gezelschap van gewone luiden genoot van spijs en drank. En misschien stond hij wel degelijk model voor Gambrinus, de bierkoning, wiens naam een verbastering lijkt van die van de hertog. Hij zou hoe dan ook naar alle waarschijnlijkheid de veelheid aan bieren van de Hertog Jan Brouwerij kunnen waarderen hebben.

Elk diertje zijn biertje

Behalve de pils – zoals gezegd pas in de jaren 1990 terug geïntroduceerd – brouwen ze daar in Arcen Lentebock, Weizener, Bockbier, Karakter, Dubbel, Tripel, en Grand Prestige. Het Bockbier, de Dubbel en de Tripel zijn we helaas niet tegengekomen bij ons oversteekje, maar we zijn wel van plan te genieten van de Weizener, de Lentebock, de Grand Prestige en Karakter. Gaan we u ook meegeven wat we van die biertjes denken ? Neen. Waarom niet ? Omdat smaken nu eenmaal verschillen en we niet zitten te wachten op brieven aan de redactie waarin ons vriendelijk doch met aandrang verzocht wordt het bierproeven over te laten aan mensen die er wat van kennen.

Maar … we kunnen u wél vertellen wat de brouwerij over de biertjes te vertellen heeft – uiteraard niets dan goeds, hoe zou u zelf zijn – en we gaan ook op zoek naar het oordeel van “professionele” zuipschuiten, excuseer, bierproevers.

Lentebock

Lentebock als biersoort kent een interessante geschiedenis. De soort ontstond namelijk … ondergronds. In 1539 verbood immers de vorst van Beieren het bierbrouwen in de zomer vanwege het brandgevaar dat het vuur onder de ketels vormde voor de droge zomervelden. Het volk aldaar hield iets te veel van bier om een zomer lang zonder te kunnen, dus brouwden ze elk jaar in maart een langer houdbaar bier: meer hop, meer alcohol, meer zuren. Het kreeg de naam Märzen ofte maartbier mee en de vaten werden ondergronds bewaard, in grotten en diepe kelders.

De legende gaat dat toen in latere jaren Ludwig I, vorst van Beieren, op een zekere dag in oktober trouwde met Therese von Saxe Hildeburghausen hij een groot huwelijksfeest gaf op een enorm weiland in München. Eten was er genoeg, maar bier kón er nog niet zijn aangezien de nieuwe oogst nog lang niet geschikt was om ervan te brouwen. De brave mensen van Beieren haalden echter hun ondergrondse voorraad aan Märzen boven en van toen af werd er in München ieder jaar een Oktoberfest gehouden met dat maartbier.

Bij Brouwerij Hertog Jan vinden ze het, naar eigen zeggen, zonde om te wachten tot oktober om dat frisse lentebier, in Nederland bekend onder de naam lentebock, te proeven. Daarom brengen ze het, zoals vele andere Nederlandse brouwerijen, al uit in de lente (in Utrecht gaat trouwens al enkele jaren begin april een Lentebockfestival door, waar dit jaar naar verluidt zeventien verschillende lentebocken te proeven waren).

Wat de naam betreft: de verklaring voor het “lente”-gedeelte las u hierboven al, “bo(c)k” is een algemene benaming voor “zwaarder” bier (over het ontstaan van die naam hebben we het later nog wel eens), bier dus met een hoger alcoholpercentage (dat daarom ook langer bewaart).

Bij Hertog Jan omschrijven ze hun Lentebock (die vroeger overigens Meibock heette) als “romig en fruitig”, “goudgeel”, met 7,2 % alcohol en te drinken op een temperatuur van 6 tot 10 graden Celsius. Bij Beeradvocate krijgt het lentebiertje een “rating” van 83 op 100 (wat daar in de categorie “goed” valt). Bij Ratebeer komt men tot een score van 2,86 op 5 en amper 28 op 100 in zijn soort.

Weizener

De Hertog Jan Weizener is volgens Gerard van den Broeck, brouwmeester van de Hertog Jan Brouwerij, het ideale tarwebier. Het zou namelijk het beste van een Duitse Weizen en een Belgisch witbier combineren, zijnde de kenmerkende “gruit” (het kruidenmengsel) en de frisse gist van dat laatste en de “lichtzoetige, zachtbittere en milde smaak” van het eerste.

Volgens de brouwmeester smaakt de Weizener, te drinken op een temperatuur van 3 graden Celsius en goed voor een alcoholpercentage van 5,7, “volmondig fris met karaktervolle bittertonen en een prettig stevige afdronk” en is ie “diepgoud met een lichte nevel”. Volgens Ratebeer scoort hij 3,05 op 5 en 60 op 100 in zijn soort, volgens Beeradvocate is hij 81 op 100 waard, daarmee nog net binnen de categorie “goed” vallend.

Bockbier

Dat we het Bockbier niet vonden in de supermarkt zal wellicht liggen aan het feit dat we daarvoor te vroeg waren. Dit bier luidt namelijk – zoals de Lentebock dat doet met de lente – de herfst in. Het was vroeger dan ook het eerste bier dat gebrouwen werd van de nieuwe hop- en moutoogst. Maar het was ook ondergistend. Bij Hertog Jan hebben ze er een bovengistend bier van gemaakt, waardoor, weerom volgens de brouwmeester, de smaak ervan – “vol, romig en karamelachtig” – beter tot zijn recht komt. Het Bockbier is robijnrood, te drinken op een temperatuur van 10 tot 12 graden Celsius en heeft een alcoholpercentage van 6,5. Volgens Beeradvocate 82 op 100 waard, volgens Ratebeer 3,19 op 5 en 83 op 100 in zijn soort.

Karakter

Ook voor Karakter ging brouwmeester van den Broeck in de zuidelijke Nederlanden kijken. Alhoewel: Karakter is een “ale” en het brouwen van “ales” is natuurlijk een Engelse traditie. Die Engelse traditie kwam echter via John Martin in 1909 terecht in België en al spoedig leerde men in de zuidelijke Nederlanden zélf hoe men dat lekkere spul moest brouwen. Waarna ook de noorderlingen volgden.

Karakter wordt gebrouwen op basis van vier verschillende typen mout, waarvan het mengsel aangeduid wordt als Hertog Jan Mout. Resultaat is volgens de brouwerij een roodkoperkleurig bier met “een fruitige smaak met volwassen bittertonen”. 7,5 % alcohol, te drinken op een temperatuur van 6 tot 8 graden Celsius, en volgens Ratebeer amper 2,98 op 5 waard (zelfs maar 14/100 in zijn soort). Beeradvocate geeft er een score van 81 op 100 aan.

Dubbel

Geen verhaaltje bij dit bier op de webstek van de brouwerij. Je krijgt er enkel te lezen dat het een traditioneel bier van hoge gisting is, waarbij de aanduiding “dubbel” van oudsher verwijst naar de dubbele hoeveelheid ingrediënten. We besparen u de welwillende instructies die u ter consumptie meekrijgt, maar geven u wel nog mee dat het bier “aangenaam bitterzoet” (“moutig en iets zoetig”), donkerbruin, op 6 tot 10 graden Celsius dient gedronken te worden en 7,3 procent alcohol bevat. Ook dit speciaalbier krijgt vanwege Beeradvocate 81 op 100, bij Ratebeer vonden ze het beter dan alle andere tot nog toe besproken soorten (3,31 op 5) en in zijn soort scoort het 78/100.

Tripel

Wie een dubbel kan brouwen, kan een tripel brouwen. Er gaan drie keer zoveel ingrediënten in als in een “gewoon” biertje en het is doorgaans ook de soort met het hoogste alcoholpercentage. Genoeg om zichzelf te verkopen oordeelde de brouwmeester wellicht, want ook hier geen verhaaltje op de webstek. De tripel is uiteraard blond (“mooi blond”), “krachtig, zoet, moutig en fruitig”, en de nagisting op fles “zorgt voor een frissere en rijkere smaak”. 8,5 procent alcohol, te drinken op een temperatuur van 6 tot 10 graden Celsius.

Leuk vinden wij dat hij verkocht wordt in een halve-literkruik met kurk, net zoals de Dubbel overigens. De mensen van Ratebeer vonden hem helaas niet zo lekker als de dubbel (3,24/5 en 50/100 in zijn soort), bij Beeradvocate kreeg hij net zoals de Weizener, Karakter en Dubbel 81 op 100.

Last call: Grand Prestige

Het laatste speciaalbier voor deze aflevering wordt door de brouwerij aangeduid als het “kroonjuweel”. De mythe die er rond verspreid wordt is dat meesterbrouwer van den Broeck ergens in 2001 door de kelders liep en er toevallig een pallet vol “verweerde flessen” van Grand Prestige aantrof. Die zouden er al vóór de overstroming van de Maas hebben gelegen (slecht voorraadbeheer ?) en het bier zou niet alleen helder geweest zijn, maar ook “overweldigend rijk” geroken hebben en zich qua smaak kunnen meten “met een bijzondere vintage port”. Altijd opletten met dat soort verhalen, maar tegenwoordig laten ze bij Hertog Jan Brouwerij in ieder geval hele voorraden Grand Prestige rijpen in de grote kelder.

Ook deze Grand Prestige wordt, zoals Karakter, gebrouwen op basis van de Hertog Jan Mout-mengeling en wordt omschreven als een “gerstewijn van hoge gisting”, “vol en rijp, zoet en bitter”, met een alcoholpercentage van 10 en te drinken op 10 tot 12 graden Celsius. Hij is verkrijgbaar in alle formaten (30 cl, 50 cl en 75 cl) en, zoals de andere bieren van de brouwerij, van het vat.

Je kan deze Grand Prestige dus rustig laten rijpen, al stond op de flessen die wij kochten wel een houdbaarheidsdatum die amper anderhalf jaar in de toekomst lag. Hij kreeg van Ratebeer in ieder geval de beste score van de Hertog Jan-bieren: 3,51 op 5 (zij het dat ze hem maar 51/100 in zijn soort gaven). Bij Beeradvocate bedachten ze hem met een 87/100, wat hem als enige in de categorie “very good” doet belanden.

Tot slot

Je kan, zoals bij vele grote brouwerijen het geval is, de Hertog Jan Brouwerij bezoeken (voor een kleine 13 euro krijg je er een geschenk en een glas pils bovenop) en in 2006 werd – verwijzend naar de oorspronkelijke oprichters van de brouwerij – een zogenaamde Vriendenkring gestart. Deze telt intussen ruim 200 cafés-leden, die zich volgens de brouwerij onderscheiden door de “kwaliteit van gastheerschap, service, ambiance en bierbehandeling”.

Eerlijk, we hebben toen we de grens overtrokken op zoek naar bier wel op een terrasje gezeten, maar niét dat van het lokale Vriendenkring-lid. Niet omdat we dat niet wilden, maar omdat we het niet wisten (op het schildje dat een café als dusdanig aanduidt, hebben we niet gelet) en omdat álle terrassen behalve dat ene volzet waren. Op dat ene terras werd niet één noord-Nederlands bier geschonken en de conversatie aan het tafeltje naast ons was om “er de muren van op te lopen”. Volgende keer dus toch maar eens een bezoekje brengen aan de Rentree …

Björn Roose