Bjorn Roose vertaalt (Duits) - Bomans in Übersetzung (Ruth de Ruijg-Zobel)

Hieronder volgt een hoofdstuk uit Herinneringen aan Godfried Bomans, onder redactie van Michel van der Plas, gepubliceerd in 1972 bij Elsevier. Het overgrote deel van de teksten daarin is geschreven in het Nederlands, maar het bevat ook één tekst in het Engels (van de hand van John Greaves en Cedric Dickens) en één in het Duits. Die laatste, geschreven door Ruth de Ruijg-Zobel, Bomans in Übersetzung, heb ik vertaald. U krijgt eerst de tekst in het Duits, daarna mijn vertaling.

Ter informatie: ik heb de vrijheid genomen de zogenaamde eszett te vervangen door een dubbele s.

Vor genau zehn Jahren - Anfang des Jahres 1962 - sah ich Godfried zum ersten Mal in seiner Aussendung über Hans Christian Andersen auf dem Fernsehschirm. Sie bewegte mich so sehr, dass ich ihm in einem Brief dafür dankte, in den ich u.a. auch einige Gedichte von Ringelnatz einfügte. Bereits zwei Tage später hatte ich Godfrieds Antwort in Händen mit der Bitte, ihn in Bloemendaal einmal zu besuchen, ich sei immer willkommen, und der Frage, ob ich etwas von Christian Morgenstern kenne. Ich schrieb ihm daraufhin einige von Morgensterns Galgenliedern und bekam kurze Zeit später von ihm die Ankündigung seines Besuches bei mir. Sie fand genau am 15. März nachts 1 Uhr statt. Eppo Doeve hatte ihn zu dieser Zeit mutterseelenallein vor einem Stadtplan Amstelveens stehen sehen und nach meiner Strasse suchend. Er hat ihm dann den Weg zu mir gewiesen, kam aber, trotz Godfrieds Aufforderung, nicht mit herein.

Godfried war vielleicht seinerseits etwas bang vor der ersten persönlichen Begegnung, denn ich war ihm gegenüber Vorteil, ich hatte ihn bereits auf dem Fernsehschirm gesehen, er jedoch wusste nicht welche Konfrontation ihm bevorstand. Nun, diese unsere erste Begegnung hat sich zu einer zehnjährigen Freundschaft ausgewachsen, die jetzt durch seinen unerwarteten Tod jäh abriss.

Schon bei seinem ersten Besuch sprachen wir über Glaubensfragen. Von da an kam er öfter und fragte mich bald, ob ich nicht seine Stücke für Deutschland übersetzen wolle. Nun, ich wollte und probierte es.

Heute besitze ich sechs Klebebücher mit rund 500 Übersetzungen seiner Stücke. 'De Gebroeders van Brederode' übersetzte ich für eine in ganz Deutschland erscheinende Monatszeitschrift und die italienisch/deutsche EPOCA bat Godfried um einen grossen Beitrag über den niederländischen Volkscharakter, in dem er u.a. schrieb: 'Sie (die Niederländer) leben im ununterbrochenen Nieselregen und existieren weiter. Sie verdienen es, nicht nur mit Verständnis und Nachsicht, sondern sogar mit Bewunderung behandelt zu werden.'

Eine katholische Wochenzeitung im Rheinland brachte u.a. 'Trappisten brachen das Schweigen', 'Es wird kalt in den Kirchen', 'Gott in der Avantgarde' mit dem Untertitel 'Theologie und Naturwissenschaften auf dem Weg der Begegnung' und seine Betrachtung 'Karl May und die Deutschen' unter der überschrift 'Es riecht hier nach Gas'.

Seine 'Predigt', die er in der Westerkerk hielt, ist in Hamburg und im Rheinland veröffentlicht.

1964 ist im Verlag HERDER/Wien ein Buch Godfrieds in meiner Übersetzung erschienen, das sich aus einer Auslese seiner bis dahin erschienen Bücher zusammensetzt und den Titel 'Durch meine Brille' bekam. Es wurde in Deutschland, der Schweiz und Österreich ein grosser Erfolg. Godfried hatte, als es in Wien aus der Taufe gehoben wurde, dort einen glänzenden Fernsehauftritt. Es ist übrigens viel leichter, einen Roman mit durchlaufender Handlung zu übersetzen, dann seine milde sarkastischen, humoristischen, ironischen oder glossenhaften Betrachtungen mit ihren vielen doppelten Böden in einer anderen Sprache deutlich zu machen.

Als 'Durch meine Brille' im deutschen Sprachraum erschien, schrieb er gerade seine Märchen (um vor Telefonanrufen und unangemeldeten Besuchern sicher zu sein) bisweilen bei Elsevier, Jan van Galenstraat oder in einem stillen Eckchen des Hotels Victoria in Amsterdam.

Er hat mir viele seiner in der Entstehung begriffenen Märchen vorgelesen, wie mir schien um sie auf ihren Publikumserfolg hin zu testen. Übrigens, als Godfried sein 'Pim, Frits und Ida' schrieb, oft vormittags in einem stillen Café in den Bloemendaaler Dünen, konnte er einmal einer der darin agierenden Gestalten keinen Namen geben. Das habe ich dann getan und so ist der Herr Koekoek geboren.

Es geschah auch hin und wieder, dass ich Abhandlungen, in denen er progressive Glaubensfragen behandelte, mit der Aufschrift 'zu heikel' zurückbekam. In Deutschland schreckte man vor einer Veröffentlichung zurück, in Holland nicht.

Vor kurzem habe ich die übersetzung seines 'Van dichtbij gezien' beendet. Das Buch ist inzwischen bei HERDER/Freiburg unter dem Titel 'Fliesst der Jordan in den Tiber?' erschienen.

Am 21. Oktober des vergangenen Jahres hatten wir - wie so oft - ein Gespräch über Leben und Sterben - man starrt auf die Worte und steht in ihrem Bann und sie überschatten alles - und ich sagte ihm die in ihrer Einfachkeit so ergreifenden vier Zielen eines Gedichtes:

Klein ist, mein Kind, dein erster Schritt,
klein wird dein letzter sein.
Den ersten gehn Vater und Mutter mit,
den letzten gehst du allein,

nicht wissend, dass er diesen letzten Schritt zwei Monate später allein gehen musste. Ich war mit Blindheit geschlagen.

Sein Tod enthält die genauen Kennzeichen des zwiespältigen Verhältnisses, das die heutige Zeit zum Ende des Lebens hat. Wir empfinden die Schnelligkeit, mit der der Tod zugreift und das Sterben verkürzt, fast wie eine Gnade und erschrecken zugleich vor der Plötzlichkeit des Zugriffes, der keine Zeit mehr lässt, die Verwandlung des menschlichen Sekundenzeitmasses in die masslose Ewigkeit zu erkennen. Wer Godfried kannte, weiss, dass sein Tod ihn nicht überraschen konnte. Die ihm verliehene - heute so seltene - Gabe des Humors bestand darin, dass er in den quälendsten Unzulänglichkeiten des Lebens noch den tiefen Sinn der menschlichen Existenz erkannte, in den Bedrängnissen der Gegenwart noch den grossen Pulsschlag der Vergangenheit spürte und zugleich den Atem der Zukunft vernahm.

Auf mich strahlte Godfried etwas messianisches aus. Er hat, als er in Israel den Fussspuren Jesu folgte und vor allem als er im Grab Christi stehend, tief ergriffen aus dem Johannes-Evangelium vorlas, so dicht in Gottes Strahlenkranz gestanden, und dürfte ihm so nah sein, dass ich denken, Gott hat ihn zu sich genommen. Ein Mensch, dem solche Gnade geschenkt wird, kann wohl nicht mehr hier bleiben.

Bijna tien jaar geleden - begin 1962 - zag ik Godfried voor het eerst in zijn tv-programma over Hans Christian Andersen. Dat raakte me dusdanig dat ik hem daarvoor dankte in een brief, waaraan ik onder andere ook een paar gedichten van Ringelnatz toevoegde. Twee dagen later had ik Godfrieds antwoord al in handen, met het verzoek hem eens te bezoeken in Bloemendaal, waar ik altijd welkom was, en de vraag of ik wat van Christian Morgenstern kende. Ik schreef hem daarop een paar van Morgensterns Galgenliederen en ontving korte tijd later de aankondiging van zijn bezoek aan mij. Dat vond inderdaad plaats op 15 maart om 1 uur. Eppo Doeve trof hem om dat uur moederziel alleen voor het stadsplan van Amstelveen, zoekend naar mijn straat, aan. Hij wees hem de weg, maar kwam, ondanks het feit dat Godfried daar op aandrong, niet mee.

Godfried was wellicht van zijn kant enigszins bang voor de eerste persoonlijke ontmoeting, want ik had een voordeel, ik had hem al op de televisie gezien, terwijl hij niet wist met wie hij zou geconfronteerd worden. Maar onze eerste ontmoeting is tot een tienjarige vriendschap uitgegroeid, die nu door zijn onverwachte overlijden is afgebroken.

Al bij zijn eerste bezoek hadden we het over geloofskwesties. Van dan af kwam hij vaker en vroeg me al snel of ik zijn stukken niet voor Duitsland wilde vertalen. Nu, dat wilde en probeerde ik. Vandaag bezit ik zes plakboeken met daarin omtrent 500 vertalingen van zijn stukken. 'De Gebroeders van Brederode' vertaalde ik voor een in heel Duitsland verschijnend maandblad en de Italiaans/Duitse EPOCA vroeg Godfried om een grote bijdrage over de Nederlandse volksaard, waarin hij onder andere schreef: 'Zij (de Nederlanders) leven in een ononderbroken motregen en bestaan verder. Zij verdienen het niet alleen met begrip en respect, maar ook met bewondering behandeld te worden.'

Een katholiek weekblad in het Rijnland bracht onder andere 'Trappisten verbraken het zwijgen', 'Het wordt koud in de kerken', 'God in de voorhoede' met de ondertitel 'Theologie en natuurwetenschappen op weg naar de ontmoeting' en zijn essay 'Karl May en de Duitsers' onder het bovenschrift 'Het ruikt hier naar gas'.

Zijn 'preek', die hij in de Westerkerk hield, werd uitgegeven in Hamburg en het Rijnland.

In 1964 verscheen in mijn vertaling een boek van Godfried bij uitgeverij Herder in Wenen, waarin ook een selectie uit zijn tot dan toe verschenen boeken werd opgenomen, onder de titel 'Durch meine Brille' ('Door mijn bril'). Het werd een groot succes in Duitsland, Zwitserland en Oostenrijk. Godfried had, toen het in Wenen boven de doopvont werd gehouden, daar een schitterend tv-optreden. Het is trouwens veel makkelijker een roman met doorlopende handelingen te vertalen dan zijn mild sarcastische, humoristische, ironische of satirische essays met hun vele dubbele bodems in een andere taal duidelijk te maken.

Toen 'Durch meine Brille' in het Duitse taalgebied verscheen, schreef hij trouwens zijn sprookjes (om veilig te zijn voor telefoongesprekken en onaangekondigde bezoekers) van tijd tot tijd bij Elsevier, in de Jan van Calenstraat, of in een stil hoekje van Hotel Victoria in Amsterdam.

Hij heeft me veel van zijn sprookjes in wording voorgelezen, naar het me toescheen om ze te testen op hun succes bij het publiek. Overigens, toen Godfried zijn 'Pim, Frits en Ida' schreef, vaak 's voormiddags in een stil café in de Bloemendaalse duinen, kon hij eens geen naam bedenken voor een daarin voorkomend personage. Dat heb ik toen gedaan en zo werd meneer Koekoek geboren.

Het gebeurde ook af en toe dat ik verhandelingen waarin hij progressieve geloofskwesties behandelde terugkreeg met het opschrift 'te heikel'. In Duitsland schrok men voor publicatie daarvan terug, in Nederland niet.

Kort geleden heb ik nog de vertaling van zijn 'Van dichtbij gezien' afgewerkt. Het boek is intussen bij Herder in Freiburg verschenen onder de titel 'Fliesst der Jordan in den Tiber?' ('Vloeit de Jordaan in de Tiber?').

Op 21 oktober van vorig jaar hadden we - zoals zo vaak - een gesprek over leven en sterven - men staart naar die woorden en komt in hun ban en ze overschaduwen alles - en ik las hem de in hun eenvoud zo aangrijpende vier regels voor van een gedicht

Klein is, mijn kind, de eerste schrede,
klein zal ook je laatste zijn.
De eerste zetten vader en moeder mede,
de laatste ga je heel alleen.

niet wetend dat hij zijn laatste schrede twee maanden later alleen gaan moest. Ik was met blindheid geslagen.

Zijn dood vertoont de precieze kenmerken van de tweeslachtige verhouding van onze tijd tegenover het levenseinde. We voelen de snelheid waarmee de dood toeslaat en het sterven verkort bijna als een genade aan, maar schrikken ter gelijkertijd terug voor het plotselinge van het gebeuren, dat geen tijd meer laat om de overgang van de menselijke secondentijdseenheid naar de mateloze eeuwigheid te herkennen. Wie Godfried kende, wist dat zijn dood hem niet verrassen kon. De hem verleende - tegenwoordig zo zeldzame - gave van de humor bestond daarin dat hij zelfs in de onaangenaamste tekortkomingen van het leven nog de diepste zin van het menselijke bestaan zag, in de noden van tegenwoordig nog de grootste polsslag van het verleden ontdekte en ter gelijkertijd de adem van de toekomst voelde.

Voor mij straalde Godfried iets van messianisme uit. Hij had, toen hij in Israel de voetsporen van Jezus volgde en vooral toen hij in het graf van Christus stond, diep aangegrepen uit het evangelie van Johannes voorlezend, zo dicht bij Gods stralenkrans gestaan, en mocht hem zo nabij zijn, dat ik denk dat God hem tot zich heeft genomen. Een mens die zo'n genade geschonken wordt, kan immers niet meer hier blijven.